De druk op de rechtsstaat neemt toe. Kwetsbaarheden in de steun voor de rechtsstaat zijn zichtbaar in politiek, bestuur, samenleving en ambtelijk apparaat. Kritiek op rechterlijke uitspraken groeit; negeren of afzwakken ervan ondermijnt vertrouwen in onafhankelijke rechtspraak. Burgers vertrouwen overwegend in de objectiviteit van rechters, maar twijfelen aan toegankelijkheid door financiële drempels en vermoedens van ongelijke behandeling. Onduidelijke of onuitvoerbare wetgeving leidt tot fouten en verminderde rechtsbescherming. Ambtelijk vakmanschap moet daarom sterker aansluiten bij rechtsstatelijke uitgangspunten. Zorgelijk is het fenomeen van de soevereinenbeweging. Versterking van de rechtsstaat is urgent en vraagt inzet van politiek, bestuur, ambtenarij en samenleving.
Rechtsstatelijke kennis en cultuur onder druk
De Raad van State wijst in haar jaarverslag de waarde van democratie op het ontbreken of onvoldoende zichtbaar zijn van moreel en rechtsstatelijk leiderschap. Volgens de Staatscommissie rechtsstaat is er sprake van een fundamenteel tekort aan rechtsstatelijk bewustzijn bij bestuurders, politici en ambtenaren. De Staatscommissie pleit daarom voor meer kennis en versterking van het gezag van de rechtspraak en voor structurele aandacht voor rechtsstatelijkheid in onderwijs, beleid en participatie.
De Raad van State ziet druk van bovenaf. Deze ontstaat wanneer politici en bestuurders rechtsstatelijke grenzen onvoldoende respecteren. De Raad pleit voor terughoudendheid bij de overheid, ook als de druk om snel te handelen groot is. “Stapt de overheid daar overheen omdat de nood hoog is, dan dreigt een verval dat moeilijk kan worden hersteld.” Door institutionele terughoudendheid kan worden voorkomen dat rechten en grondrechten in de knel komen.
De Raad van State wijst ook op druk van onderop, bijvoorbeeld door burgers die afhaken, zich onbegrepen voelen of geen vertrouwen meer hebben in het optreden van de overheid. Het SCP wijst hier op een spanningsveld binnen de publieke opinie. Veel burgers geven aan democratische en rechtsstatelijke waarden belangrijk te vinden. Toch zijn zij bereid die waarden tijdelijk opzij te schuiven als daadkracht of een meerderheid daarom vraagt, terwijl grondrechten er juist ook zijn om de rechten van een minderheid te garanderen. Zo ontstaat volgens het SCP een breuklijn tussen democratische en rechtsstatelijke waarden. Daarbij worden waarden als vrijheid, gelijkheid en democratie, afhankelijk van de context, relatief gemakkelijk terzijde geschoven.
Niet alleen in de politiek, ook onder bestuurders en in de samenleving zijn kwetsbaarheden van de rechtsstaat zichtbaar. Ook binnen het ambtelijk apparaat is een verschuiving in de rechtsstatelijke cultuur te zien. Volgens onderzoeker Hans Bekkers is het beeld van de ambtenaar ingrijpend veranderd. Steeds vaker wordt deze afgeschilderd als ideologisch bevooroordeeld of moreel onbetrouwbaar. Politici betwijfelen openlijk hun integriteit of expertise. Dit brengt volgens Bekkers de ongeschreven regels tussen politiek en bureaucratie ernstige schade toe.
“Er is behoefte aan rechtsstatelijk leiderschap”, aldus Herman van Harten. Hij is raadsheer en bestuurslid van de stichting Rechters voor Rechters, een organisatie die opkomt voor rechters in het buitenland die problemen ondervinden bij de uitoefening van hun beroep. De rechtspraak neemt dat leiderschap door zo goed mogelijk hun rol te vervullen. “Dat gaat ook over alle overheidsmedewerkers: je functioneert in een top-10 rechtsstaat, dat moeten we koesteren en de waarden ervan in het werk blijven uitdragen. Voor wie in de overheidscommunicatie werkt, ligt daar zeker een rol. De wet of het recht kan als lastig worden ervaren. Maar het eerlijke verhaal is dat rechtmatig handelen in the long run echt beter is voor de kwaliteit van de samenleving.”
Welke ruimte hebben ambtenaren om hun kennis, kunde en betrokkenheid in te zetten voor het publiek belang, is een belangrijk vraagstuk. Omgaan met het spanningsveld tussen politiek, wet- en regelgeving en samenleving is niet eenvoudig. Verschillende rijksbrede programma’s (waaronder Grenzeloos Samenwerken, Dialoog en Ethiek en Loyale Tegenspraak) besteden aandacht aan rol en vakmanschap van de ambtenaar. Een belangrijk aandachtspunt hierbij is dat ambtenaren niet langer uitsluitend in dienst van politieke bestuurders opereren om steun van de democratische meerderheid te behouden. Het ambtelijk vakmanschap moet nadrukkelijker recht doen aan samenleving en mensen, binnen de uitgangspunten van de rechtsstaat. Er zijn grote stappen gezet, maar er is ook nog veel werk te doen. Bijvoorbeeld in de taakbeschrijving en opleiding van alle ambtenaren in deze rol.
Het ambtelijk vakmanschap moet nadrukkelijker recht doen aan samenleving en mensen, binnen de uitgangspunten van de rechtsstaat
Complexiteit en kwaliteit van wetgeving
Ook de wetgeving zelf draagt bij aan de druk op de rechtsstaat. De zogenoemde ‘togadriehoek’ van Amsterdam (rechtbank, advocatuur en Openbaar Ministerie) stelt in een opiniestuk dat wanneer wetten te steng of onduidelijk geformuleerd zijn, dit leidt tot fouten in de uitvoering en onvoldoende rechtsbescherming.
Daarbij benadrukt de Staatscommissie rechtsstaat dat de overheid ‘te ingewikkeld’ is geworden. Deze observatie sluit aan bij bredere trends van bestuurlijke over belasting en komt aan bod in het hoofdstuk over de overheidsburn-out (zie de trend Overheid loopt vast in complexiteit).
De rechtspraak speelt een belangrijke rol in het functioneren van de rechtsstaat en werkt aan verbetering. Kortere processtukken in geval van hoger beroep, laten positieve resultaten zien. Deze maatregel bevordert de leesbaarheid en efficiëntie van procedures en draagt bij aan een beter toegankelijke rechtspraak voor burgers en professionals.
Beeld: DPC
Toenemende kritiek op rechterlijke uitspraken
Een zichtbaar teken van druk op de rechtsstaat is de groeiende kritiek op rechterlijke uitspraken, zowel vanuit de politiek als vanuit de samenleving. Volgens rechters, officieren van justitie en advocaten in Amsterdam ondermijnt politieke kritiek op rechterlijke uitspraken het vertrouwen van burgers in een onafhankelijke rechtspraak. De Staatscommissie Rechtsstaat constateert dat de belofte van de rechtsstaat voor een aanzienlijke groep burgers niet wordt ingelost.
De Raad voor de Rechtspraak waarschuwt expliciet om rechters niet als zondebok te gebruiken voor falend beleid. Kritiek op individuele uitspraken is toegestaan, maar mag niet omslaan in de verwerping van het rechtssysteem als geheel. “De rechter bewaakt immers dat de overheid daadwerkelijk de democratie eerbiedigt door democratisch tot stand gekomen regels en aanvaarde beginselen na te leven.” De Amsterdamse rechters, officieren van justitie benadrukken dat kritiek op uitspraken mag, maar dat het ondermijnen van de persoon van de rechter het systeem zelf aantast. “In een rechtsstaat gelden regels waaraan iedereen zich moet houden, ook de overheid.”
Belemmerde toegang tot recht
Een andere structurele factor die bijdraagt aan de druk op de rechtsstaat, is de beperkte toegang tot juridische procedures. Hoge griffierechten en bezuinigingen op de sociale advocatuur maken het voor veel burgers en ondernemers moeilijk om hun recht te halen. Het SCP bevestigt dit. Burgers hebben overwegend vertrouwen in de objectiviteit van rechters, maar twijfelen of de rechtspraak werkelijk voor iedereen toegankelijk is. Financiële drempels en vermoedens van ongelijke behandeling spelen hierin een belangrijke rol.
Er zijn mogelijkheden om hiermee om te gaan. Dat zit vooral in voorkomen dat een conflict ontstaat en rechtspraak nodig is. Veel juridische conflicten kunnen voorkomen worden als overheden inzetten op contact, hoor- en wederhoor, en serieuze heroverweging van regelgeving, want meer contact is minder conflict. Toegang tot het recht is belangrijk. Net als aanwezigheid van ervaringskennis in het beleidsproces en versterking van participatie.
Internationale druk en ondermijnende krachten
Wereldwijd is sprake van ‘rechtsstaaterosie’. Dat is een proces waarin fundamenteel vertrouwen in rechtspraak, juridische instituties en wetgeving afbrokkelt. The Hague Centre for Strategic Studies waarschuwt voor democratisch verval en een afnemend geloof in het systeem van de democratische rechtsstaat.
Het is zorgelijk dat er in Nederland parallellen zichtbaar worden met internationale anti-institutionele bewegingen. AIVD, NCTV en Nationale Politie signaleren de opkomst van de zogeheten soevereinenbeweging: een stroming die zich expliciet onttrekt aan de Nederlandse wet en in plaats daarvan alternatieve samenlevingsvormen promoot. Deze ontwikkeling raakt direct aan de funda menten van de rechtsstaat. Ze vertoont gelijkenissen met vormen van radicalisering en ondermijning die ook in andere westerse democratieën zichtbaar zijn.
Niet te snel de noodklok luiden
Er zijn ook tegengeluiden. Edwin Bleichrodt, procureur-generaal bij de Hoge Raad, wijst erop dat we in Nederland niet te snel de noodklok moeten luiden over de rechtsstaat, omdat het signaal dan zachter is wanneer het er echt toe doet. Herman van Harten onderschrijft dit. Nederland is de afgelopen jaren gedaald op de ranglijst van het World Justice Project, maar staat nog steeds in de top 10. Van Harten: “We kunnen tegen een stootje, maar het is niet meer zo dat de rechtsstaat in Nederland compleet veilig is”. Kritiek op rechtspraak past in een open, vrije samenleving. Respect voor de positie van onafhankelijke en onpartijdige rechtspraak is daarbij wel belangrijk. Van Harten: “Deze tijd vraagt om hernieuwde ‘constitutionele hoffelijkheid’, waarin vanuit met name de politiek en ook bewindspersonen men zich passend opstelt als het gaat om het bekritiseren van uitspraken van de rechter. De rechtsstaat zal altijd wel wat meebewegen met de tijd, maar is te belangrijk om aan juristen over te laten. Het is de ruggengraat van de samenleving. Voor het gezag van de rechtsstaat en de rechtspraak is het nodig om hier bewuste aandacht voor te blijven houden. Je in de tijd opnieuw uit te vinden. Uitleg te geven over hoe instituties werken. Zo is het gebruik van nieuwe vormen van communicatie niet meer weg te denken. Werk waar mogelijk in begrijpelijke taal, en treed naast het eigenlijke rechtspreken ook actief naar buiten om oordelen toe te lichten. Het vertrouwen van burgers in de rechtspraak is hoog en dat moet hier zo blijven.”
Implicaties voor overheidscommunicatie
De rechtsstaat heeft extra aandacht nodig. Geef uitleg over de werking van de rechtsstaat en rechtspraak. Treed actief naar buiten om het handelen van de overheid en de rechtsgang uit te leggen of vonnissen toe te lichten. Gebruik toegankelijke taal in processtukken.
De versterking van de rechtsstaat raakt politieke besluitvorming, ambtelijk vakmanschap en het brede publiek. Bied ruimte voor opleiden en reflectie op het ambtelijk vakmanschap. Geef daarbij aandacht die rechtsstatelijk handelen. Open wanneer iets schuurt het gesprek en organiseer bijvoorbeeld een vorm van begeleidingsethiek.
Zorg dat in communicatie rechtsstatelijk denken en handelen wordt ondersteund. Stel niet de positie van de rechtspraak en democratische besluitvorming ter discussie en verzwak deze niet door het eigen handelen.