De balans tussen mens en technologie verschuift. Online technologie is steeds meer onderdeel van het dagelijks leven en maakt het leven vaak gemakkelijker en efficiënter, maar leidt ook tot grotere afstanden tussen mensen en verlies van onderlinge verbondenheid. Menselijk contact en zingeving staan onder druk. En doordat technologie frictie en inefficiëntie wegneemt, ontneemt het de mogelijkheid om te groeien als persoon. Meer aandacht voor menselijkheid is nodig om de balans te herstellen.

Behoefte aan autonomie

Verbondenheid, voldoening, persoonlijke groei, zingeving en grip op het leven: de groeiende aandacht hiervoor is fundamenteler dan aandacht voor maatwerk of ‘de menselijke maat’. Het zijn diepe menselijke behoeften, die het mogelijk maken om autonomie invulling te geven.

De WRR (Wetenschappelijke raad voor het Regeringsbeleid) benadrukt onder meer het belang van persoonlijke controle. Persoonlijke controle betekent bijvoorbeeld: een passende baan of woning kunnen vinden. Een gebrek aan houvast raakt de autonomie van mensen en kan leiden tot mentale en fysieke klachten en tot maatschappelijk onbehagen.

Online technologie is steeds meer onderdeel van het dagelijks leven. Denk aan de opkomst van online community’s, boodschappenapps, internetbankieren, streamingdiensten of chatbots die persoonlijke hulp aan de telefoon vervangen. Technologie maakt het leven vaak gemakkelijker en efficiënter. En het kan een gevoel geven van vrijheid en autonomie. Maar er zijn ook negatieve kanten, ziet het SCP. Digitalisering kan leiden tot grotere afstanden tussen mensen en verlies van onderlinge verbondenheid.

Wanneer technologie het creatieve proces overneemt, nemen het plezier, de voldoening en de zingeving en dus de waarde van de menselijke inzet af

Onder invloed van technologie transformeert de massamaatschappij geleidelijk in een netwerkmaatschappij. Waar vroeger zuilen in de samenleving structuur boden, domineren nu soms oppervlakkiger verbindingen. Sterke, hechte verbanden maken steeds vaker plaats voor zwakkere, lossere relaties. Volgens het SCP roept dit gevoelens van onzekerheid op: mensen blijven verlangen naar geborgenheid en houvast.

Behoefte aan verbondenheid

Jaren van individualisering en digitalisering hebben geleid tot een paradox: we zijn digitaal meer verbonden dan ooit, maar tegelijkertijd ervaren we toenemende eenzaamheid en afstand, stelt hoogleraar klinische psychologie en psychoanalyse Paul Verhaeghe.84 In de afgelopen decennia ontstonden emancipatiebewegingen die zich verzetten tegen druk vanuit religie, ideologie en sociale verhoudingen. Het streven naar autonomie werd vaak uitgelegd als individualisme en de behoefte om vrij en ongebonden te zijn. Maar de mens is een sociaal wezen dat ruimte zoekt voor zichzelf, én deel wil uitmaken van groepen. Mensen zoeken een balans tussen vrijheid en verbondenheid, aldus Verhaeghe.

Biedt online verbinding, ook echte verbondenheid? Zijn er grenzen aan de verbondenheid die mensen online zoeken? de Human-serie AI Love maakt duidelijk dat mens-AI-contacten voor sommige mensen écht betekenisvol en diepgaand zijn: dankzij de voorspelbaarheid, constante beschikbaarheid en bijna levensechte empathie. Daarmee treedt technologie diep de menselijke psyche binnen en blijkt dat de menselijke behoefte aan contact en verbondenheid juist via technologie wordt ingevuld.

Deze digitale intimiteit heeft een keerzijde. Online netwerken kunnen diepgaande menselijke verbinding verzwakken, benadrukt technologie-expert Jarno Duursma. Digitale relaties lijken aantrekkelijk, maar kunnen uiteindelijk leiden tot verarming van contact. Echt menselijk contact is onvervangbaar, omdat het bijdraagt aan persoonlijke groei, verbondenheid en een weerbare samenleving.

Dat verbondenheid onder druk staat blijkt uit de cijfers. Het CBS (2025) meldt dat ongeveer 11% van Nederlanders van 15 jaar en ouder zich in 2023 sterk eenzaam voelt. Dit aandeel is hoger onder mensen met weinig sociale contacten, een laag inkomen of een migratieachtergrond.

Beeld: DPC

Worsteling met zingeving

Niet alleen menselijk contact staat onder druk, ook zingeving. Opleidingen zoals de PABO merken door een toename van inschrijvingen dat mensen hieraan gehoor geven en vaker zoeken naar betekenisvol werk en maatschappelijke impact willen hebben. Onderzoek naar intrinsieke motivatie laat zien dat mensen voldoening en zingeving halen uit eigen inspanning. Die motivatie stimuleert leren, creativiteit en psychologisch welzijn. Intrinsieke motivatie is een voorspeller van verbeterd leren, prestaties leveren, creativiteit, optimale ontwikkeling en psychologisch welzijn.

Wanneer technologie het creatieve proces overneemt, nemen het plezier, de voldoening en de zingeving en dus de waarde van de menselijke inzet af. AI ontmenselijkt doordat het de menselijke worsteling, de overpeinzing en creativiteit wegneemt uit het proces van creatie. Wanneer algoritmen steeds vaker beslissingen sturen, vermindert dit daarnaast het gevoel van autonomie van mensen. Ook zijn er zorgen over de beperking van huidige AI tot slechts informatie en data die al bestaat. Dat kan ten koste gaan van creativiteit. Blijft er wel genoeg ruimte voor echt nieuwe ideeën en minder breed aanwezige meningen?

Frictie en falen maken menselijk

Online eten bestellen of online de ‘ideale’ vriendschap aangaan: het streven van mensen naar een moeiteloos leven is verleidelijk. Een leven zonder wrijving kent ook leegte. Frictie is een kans voor menselijke groei. Terwijl overheid en bedrijfsleven vaak gericht zijn op efficiëntie, zijn frictie en inefficiëntie waardevol voor mensen. Frictie biedt ons de mogelijkheid om te groeien als persoon, ziet Jonne Maas (The Green Land). “Bedenk hoe traag internet ons geduld uitdaagt. Hoe tegenslagen zoals autopech in niemandsland, een missend ingrediënt in een kookrecept, of onverwachte bouwwerkzaamheden in de stad onze creativiteit en flexibiliteit bevorderen zodat we met nieuwe ideeën komen. Frictievolle maatschappijen zijn daarom essentieel voor het beschermen van onze menselijkheid. De dominante focus op efficiëntie leidt ons helaas naar het tegenovergestelde.”

Terwijl overheid en bedrijfsleven vaak gericht zijn op efficiëntie, zijn frictie en inefficiëntie waardevol voor mensen

Implicaties voor overheidscommunicatie

Iedereen heeft er behoefte aan ergens bij te horen en onderdeel te zijn van een groter geheel. Individualisering heeft dat gevoel verzwakt. Gebruik communicatie juist om gemeenschapszin te versterken: laat zien dat mensen niet alleen staan en laat ruimte voor verhalen van betrokkenheid, zingeving en maatschappelijke waarde. Stimuleer waar mogelijk ontmoetingen, buurtinitiatieven, participatie, co-creatie en zorg voor elkaar.

Mensen worstelen met controle, eenzaamheid en digitale afstand. De behoefte aan echte menselijke interactie, herkenbaarheid en nabijheid groeit. Zorg dat overheidscommunicatie gericht is op menselijke interactie, empathie, gemeen schap en zingeving. Gebruik geen systeemtaal of jargon. Geef heldere uitleg. Wees benaderbaar en responsief: zorg dat mensen makkelijk iemand kunnen spreken, ook telefonisch of fysiek. Investeer in menselijke ondersteuning, zoals klantcontactcentra met goed getrainde medewerkers. Zorg voor efficiëntie door automatisering en zelfredzaamheid, maar niet zonder vangnetten of alternatieven.

Niet alles en iedereen is snel, strak of perfect georganiseerd. Communiceer niet alleen vanuit efficiëntie, maar ook vanuit waarden zoals rechtvaardigheid, zorg en gemeenschap. Frictie kan juist bijdragen aan persoonlijke groei en menselijke interactie. Erken dat menselijke processen soms traag of rommelig zijn – en dat dat oké is als je vervolgens (samen) oplossingen organiseert.

AI en algoritmen kunnen het gevoel van autonomie en controle ondermijnen. Transparantie en begripvolle (ethische) afwegingen zijn essentieel. Communiceer helder over de inzet van (AI-) technologie. Leg uit hoe besluiten tot stand komen als die deels door systemen worden genomen. Durf een andere keuze te maken dan geautomatiseerde systemen als dat nodig is en organiseer de ruimte die dit mogelijk maakt